Jakie są różnice między systemem prawnym USA a Polski to temat niniejszego artykułu, w którym przyjrzymy się kluczowym aspektom funkcjonowania obu systemów.
Podstawowe założenia prawnicze
System prawny Stanów Zjednoczonych opiera się na tradycji common law, co oznacza, że kluczową rolę odgrywa precedens sądowy. W praktyce sędziowie interpretują prawo i tworzą nowe reguły na podstawie wyroków. Z kolei Polska funkcjonuje w systemie civil law, w którym głównym źródłem prawa są spisane przepisy kodeksowe. Prawo polskie ma charakter bardziej scentralizowany i opiera się na szczegółowych regulacjach ustawowych zawartych w kodeksach.
- USA: rozwinięta doktryna precedensu, decydująca rola sądów.
- Polska: dominacja ustaw, mniejszy wpływ orzecznictwa.
W obu krajach fundamentem porządku prawnego jest Konstytucja, jednak jej miejsce oraz znaczenie w hierarchii aktów prawnych różni się. Amerykańska Konstytucja jest najstarszą tego typu regulacją na świecie i wymaga skomplikowanej procedury zmiany, podczas gdy polska ustawa zasadnicza, uchwalona w 1997 roku, podlega bardziej elastycznym mechanizmom nowelizacji.
Źródła prawa i proces ich tworzenia
W Stanach Zjednoczonych proces legislacyjny ma charakter dwuetapowy ze względu na federalizm. Na szczeblu federalnym Kongres tworzy ustawy, a prezydent ma prawo weta. Równocześnie poszczególne stany posiadają swoje parlamenty i własne Konstytucjae stanowe. W Polsce obowiązuje jednostopniowy system stanowienia prawa – Sejm i Senat uchwalają ustawy, które podpisuje prezydent, a następnie publikowane są w Dzienniku Ustaw.
Różnice w inicjatywie ustawodawczej
- USA – inicjatywa ustawodawcza wyłącznie w Kongresie (senatorzy, reprezentanci).
- Polska – projekt ustawy może zgłosić także prezydent, grupa posłów czy Senat.
W USA istnieją też akty wykonawcze (Executive Orders), które pozwalają prezydentowi na kształtowanie polityki bez udziału Kongresu. W Polsce instrumenty wykonawcze są wydawane przez Radę Ministrów lub ministrów w formie rozporządzeń.
Struktura sądownictwa i mechanizmy kontroli
Sądownictwo w USA jest podzielone na dwie zasadnicze gałęzie: federalne i stanowe. Na szczycie stoją Sąd Najwyższy USA oraz sądy apelacyjne i okręgowe. Polska ma z kolei trójstopniowy podział: sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne. Najwyższą instancją jest Sąd Najwyższy, który jednak nie pełni roli kontroli zgodności ustaw z Konstytucja, bo tę funkcję sprawuje Trybunał trybunał Konstytucyjny.
Kontrola konstytucyjności
- USA – kontrolę sprawuje Sąd Najwyższy (Marbury vs. Madison, 1803).
- Polska – kontrolę sprawuje Trybunał trybunał Konstytucyjny (od 1986 roku era III RP).
W obu systemach istnieje możliwość apelacja – od wyroków sądów pierwszej instancji można złożyć zażalenie do wyższej instancji. W USA dodatkowo funkcjonuje instytucja kasacji (certiorari) przed Sądem Najwyższym, który selekcjonuje sprawy do rozpoznania.
Charakter postępowania: kontradyktoryjny vs inkwizycyjny
W USA dominuje model kontradyktoryjny, co oznacza, że strony przedstawiają dowody i argumenty, a sędzia pełni głównie rolę arbitra. Proces jest jawny, a kluczowe znaczenie ma udział jury spoza zawodu prawniczego, które decyduje o winie lub niewinności.
W Polsce przyjęty jest model inkwizycyjny, w którym sędzia prowadzi dochodzenie, decyduje o dopuszczeniu dowodów i formułuje pytania. Postępowanie jest częściowo jawne, ale bez udziału jury.
Rola prokuratora
- USA – prokurator działa w imieniu państwa, jest stroną procesu obok obrońcy.
- Polska – prokurator (obecnie część sędziaciela Publicznego Ścigania) kieruje śledztwem, a następnie wytacza akt oskarżenia.
Specyfika prawa karnego i cywilnego
Amerykańskie prawo karne cechuje się zasadą podwójnej apelacja, czyli od orzeczenia ławy przysięgłych można się odwołać do sądu wyższej instancji. Kary często ustalane są na poziomie stanowym i różnią się między poszczególnymi jurysdykcjami. W Polsce kary przewidziane w Kodeksie Karnym są jednolite na terenie całego kraju, a system środków karnych jest bardziej zhierarchizowany.
W obszarze prawa cywilnego Stany Zjednoczone nie mają jednego kompleksowego kodeksu, lecz poszczególne stany uchwalają własne regulacje (np. Uniform Commercial Code). Polska posiada Kodeks cywilny regulujący zarówno prawo zobowiązań, jak i własności. W USA duży nacisk kładzie się na arbitraż i mediację, co wynika z tradycji szybszego rozwiązywania sporów. W Polsce mediacja rozwija się dopiero od kilku dekad.
